ตำนานแมง 4 หู 5 ตา เป็นสัตว์ในตำนาน มีเรื่องเล่าอยู่ในต้นกำเนิดประวัติการสร้างวัดพระธาตุดอยเขาควาย แมง 4 หู 5 ตา นี้ มีลักษณะตัวดำ ต่ำอ้วน ขนยาวคล้ายหมี กินถ่านไฟแดงร้อนๆเป็นอาหาร ขี้เป็นทองคำ อาศัยอยู่ในถ้ำดอยเขาควาย นอกจากนั้นเรื่องของแมง 4 หู 5 ตา ก็ได้กลายเป็นตำนานที่เป็นสาเหตุให้ผู้ชายหลงรักเมียน้อยมากกว่าเมียหลวงด้วย

ตำนานโดยย่อของ แมง 4 หู 5 ตา มีดังนี้

นานมาแล้วเมืองพันธุมะตินคร มีพ่อลูกคู่หนึ่งซึ่งใช้ชีวิตอยู่อย่างลำบากอนาถา แต่เป็นครอบครัวที่ตั้งในศีลธรรม อดทนอดกลั้นทำมาหาเลี้ยงชชีพ ครั้นที่ฝ่ายพ่อล้มป่วยหนักได้ฝากฝังให้ลูกชายให้เอาศพไปฝังไว้ในป่า แล้วให้เอากระโหลกพ่อมากราบไหว้โดยลากไว้บนดอยแห่งหนึ่ง หากกระโหลกติดที่ไหนให้ใส่บ่วงแร้วเครื่องดักสัตว์ไว้ตรงนั้นด้วย ฝ่ายลูกชายชื่ออ้ายทุกคตะก็ได้ทำตามทุกประการจนบ่วงแร้วติดได้สัตว์ประหลาดชนิดหนึ่งเรียกว่า แมง 4 หู 5 ตา ปรากฏว่าสัตว์ชนิดนี้กินถ่านไฟแดงและอุจจาระออกเป็นทองคำ ลูกชายจึงได้นำทองคำมาเก็บสะสมไว้ใต้ดินทุกๆวันจนเต็มพื้นที่บ้าน

ต่อมาเจ้าผู้ครองเมืองพันธุมะตินครได้ประกาศให้ทุกคนรู้ทั่้วคนว่าหากอยากอภิเษกกับธิดาผู้เลอโฉมให้ทำรางน้ำที่ทำด้วยทองคำก่ายมาจนถึงประสาทราชวังจึงจะยกธิดาให้ ฝ่ายอ้ายทุกคตะผู้นั้นจึงได้นำทองคำที่สะสมไว้ทำเป็นรางจนถึงราชวัง ในที่สุดเจ้าผู้ครองจึงยกธิดาให้พร้อมถามถึงสาเหตุที่มาของทองคำ ครั้นพอพบว่าเป็นเพราะ แมง 4 หู 5 ตา จึงโลภอยากเลี้ยงไว้ เมื่อ แมง 4 หู 5 ตา กลัวเจ้าเมืองได้หลุดหนีไปยังถ้ำแห่งหนึ่ง เจ้าเมืองจึงได้ติดตามไป ปรากฏว่าถ้ำปิดขังเจ้าเมืองออกไม่ได้ เจ้าผู้ครองเมืองจึงได้สั่งลาผ่านทางรูป่องช่องเท่าตาเดียว แล้วให้เรียยกมเหสีทั้ง 7 คนมาตัดสละลือมความอายยืนถ่างขาเปิดผ้าถุงให้เห็นอวัยวะเพศเพื่อที่จะได้เห็นสรีระของมเหสีทุกคนเป็นครั้งสุดท้าย ไม่มีมเหสีคนไหนยอมทำตาม ยกเว้นมเหสีคนที่ 7 ที่ยอมทำทันใดนั้นถ้ำได้เปิดออกอีกครั้ง เจ้าผู้ครองเมืองจึงออกจากปากถ้ำนั้นได้พร้อมรำพึงรำพันว่าจะรักเมียน้อยมากกว่าเมียหลวง และตั้งแต่นั้นเป็นต้นมาคนเราก็รักเมียน้อยมากกว่าเมียหลวง

ต่อมาไม่นานเจ้าผู้ครองเมืองได้สละราชสมบัติให้อ้ายทุกคตะ ทรงพระนามว่า “พระยาธรรมมิกะราช” ปกครองไพร่ฟ้าประชาชนให้เป็นสุขถ้วนหน้า นอกจากนั้นทรงมีความศรัทธาในพุทธศาสนา จึงได้สร้างวัดพระธาตุดอยเขาควายแก้วขึ้น ในฐานะที่เคยได้สัตว์ประหลาด แมง 4 หู 5 ตา ที่ถ้ำดอยเขาควายแห่งนี้

ใครที่มาที่วัดพระธาตุดอยเขาควายจะได้เห็นรูปปั้นแมง 4 หู 5 ตา ภายนอกวัดและภายในวัด โดยเรื่องเล่าแมง 4 หู 5 ตา ได้กลายเป็นเรื่องเล่าขานการแสดงการละเล่นให้เด็กๆได้กลัวปนสนุกแมง 4 หู 5 ตา นี้ นอกจากนั้นก็ยังมีข่าวอยู่เนืองๆว่ามีผู้ได้พบเห็น แมง 4 หู 5 ตา นี้จริงๆ

ตำนานควายเผือกเขาแก้วคือที่มาของชื่อดอยเขาควายแก้ว โดยมีเรื่องเล่าที่สืบต่อกันเกี่ยวกับเขาควายแก้วอยู่หลายเรื่อง ว่ากันว่ามีการพบเขาควายแก้วซึ่งเป็นควายของพระโพธิสัตว์มีเขาเป็นแก้ว เคยอาศัยหากินอยู่ในบริเวณนี้ หรือมีอีกเรื่องราวว่ามีลูกควายถูกส่งมาจากสวรรค์ มีสีขาวและมีรูปร่างสวยงาม ก่อนที่มันจะตายเขาของลูกควายได้ยาวขึ้นมาก ต่อมาชาวนาคนหนึ่งพบกะโหลกของควายฝังอยู่จึงนำมาขัดแล้วพบว่ามันเป็นแก้ว ซึ่งได้นำโชคแล้วชาวนาคนนี้ก็ได้กลายเป็นคนที่ร่ำรวยในเวลาต่อมา

หากได้ไปที่วัดพระธาตุดอยเขาควาย ก็จะได้พบกับรูปปั้นควายเผือกอยู่ติดกับพระธาตุ ว่ากันว่าภายในพระเจดีย์บรรจุเขาควายแก้วและพระบรมสารีริกะธาตุไว้ด้วยกัน

ตามตำนานพื้นบ้าน พระยาธรรมมิกะราช เจ้าผู้ครองเมืองเชียงรายสมัยนั้น เป็นผู้สร้างวัดพระธาตุดอยเขาควาย โดยได้นำพระบรมสารีริกธาตุ อันเป็นข้อมือนิ้วก้อยข้างซ้ายของพระพุทธเจ้าที่คณะสงฆ์เข้ามาเผยแพร่พุทธศาสนาในดินแดนล้านนาได้นำมาถวายให้ จึงให้อันเชิญพระบรมสารีริกธาตุบรรจุไว้ในองค์เจดีย์ เพื่อให้พุทธศาสนิกชนทั่วไปได้กราบไว้บูชา ต่อมาได้รับการปฏิสังขรณ์หลายครั้งในสมัยเชียงแสน และสมัยพ่อขุนเม็งรายมหาราช ปัจจุบันในทุกๆปีจะมีประเพณีสรงน้ำพระธาตุ ในวันเพ็ญเดือน 8 เป็ง ซึ่งตรงกับวันเพ็ญวิสาขบูชา

พระเจดีย์บรรจุพระบรมสารีริกะธาตุเป็นที่เคารพสักการะบูชาของมนุษย์และเทวดาทั้งหลาย เพื่อกราบไหว้บูชาเกิดบุญกุศลนำตนเข้าสู่สวรรค์นิพพานต่อไป